Limlang: Vol 1 Issue 2 September 2013



Editorial
Mihing inuntak sungin a kisam tawntung khat cidamna hi. Cina leh zawngkhal mi in sep leh bawl haksa sa in, nek leh dawn naliang kamlim takin ne theilo hi. Mihing cidam na dingin akisam tampi om hi. Huih siang, nek leh dawn kicing leh siangtho, kim leh pam siangtho nate kisam hi. Pumpi ki-uk zawhna zong cidamna hi.
I cinat ciang idamna dingin zatui kisam a, mi teng in zatui siamlo in, zatui a thei Siavuante ikilak hi. Savuante zatui hong piak umin ine idawn hi. Siavuante in zong a siamna teng uh zangin hong en hong kem hi. Siavuante pen zatuilam a sin ngiat aih’ciang suanhuai mahmah hi. Inn a ikikep theihlo ciangin zato inn ah lumin siamahte in limtak hong kem hi. Siavuan leh Siamahte kepna tungtawn in Pasian in damna ngah om a, adam zolo a leitung anusia zong om hi. Siavuan leh Siamahte in a siamna uh bek hilo in kamciam na nei uhi. Amaute kamciam na khat in “The prime object of the medical profession is to render service to humanity; reward or financial gain is a subordinate consideration.” ahi.

Mihingte cidam napi ei leh ei cinatna ikiguan thei zel hi. Hih cinatna pen pumpi ki-uk zolo in, gualnawpna ideih luatman hithei hi. Guihtheih zatui, zu leh numei-pasal paktakna pan natna ingah tampi om hi. Guihtheih zatui leh zu in pumpi a suaksiat bek thamlo in innsung, khuasuang nawngkaina tampi piangsak hi. Kumpi leh pawl tuamtuam in hibang guihtheih zatui leh zu akham hang kikawllawh vetlo tawh kibang hi. Numei pasal kikal paktat na zong uang semsem tawh kibang hi. Singnuai gammual peuh ah numei-pasal thangtat phawngkhiat om mun mahmah ta hi. Hibang khathu a niamkiatna (moral degradation) leh tualsiatna (social evil) tuabang apai suak leh hun sawtlo in pemtate (migrant) ukna nuai ah i om ding hi. I gam, I minam awlmawhna tawh guihtheih zatui, zu leh numei-pasal paktakna ado pawl tuamtuam leh numei kipawlte nasep manpha in kithuahpih huai hi.
Pumpi cidamna dingin nek leh dawn pilvang kul a, I vanzatte zong sum leh pai dinmun tawh kituak a lei ding kisam hi. I gamsung sum leh pai dinmun niam lai aih’man nek leh dawn, puansilh niikten, um leh bel, van tuamtuam ileite a siangtho hiam? ahun manlai hiam (expiry date)? aman dingzah mahin a kizuak na hiam (printed price)? cih bang zong kan tel ding kisam hi. Sumbawl leh sai ngakte’n vanman a ut bangbang abikhiah khak ding veng ding kisam hi. Hibang dingin Consumer Rights itheih ding kisam a, atheih bek hilo in izat ngam ding zong ahi. Akisap na mun a sumbawl leh sai ngaite zong Palik ah ikhiat ngam kisam hi.
A hoihte zui a, asiatte pelh theihna ding leh akisam banga gamtat hoih gamtat theihna dingin thutheihna leh ngaihsut siamna kisam hi. Thutheihna leh ngaihsutsiamna hong pianna laipilna hi cileng kikhiallo ding hi.
I pumpi uk zo in, lampi man zuih theihna ding lungpilna nei in, i sum leh pai zang siam in, a manlote manlo – amante man ci’n ciimtak leh lungpil takin I nuntak na zang leng pumpi cidam dinga, khuasung cidam dinga, igam leh leitang cidam ding hi.•

Khamtheih dou in Numei hahpan
   I gam asiatta zieh, zu le sa khamthei chittuam tuam a kibual atam jieh in sualna, gitlouna, thanghuaina leh gutat latat na nichin in akibelap jel a, pan lading a kilawm Government lam apat a doudalna um nanleh bangma tan in phatuam taluo lou hi. Koima sawl hilou - gam leh nam, mi leh sa iitna zal in phattuam ngaitah in khamthei doudal ding in Woman Welfare khenkhat phutdoh in um hi. Numei pawlte pan lah najal in bangtan ahiei khat mipiten I phattuam pi ta chi ithei a, maban ah zong tami sang a phattuam tou jel dingin iki lamet hi.
            Bijang nupi pawl in veng sung leh khosung ah mite khangtou nading ngaituah na zieh in abeisa 30th May 2013 ni’n Hausapa phalna toh Bijang  Women Welfare Association (BWWA) phukhie hi. Tuami ni zan in Bijang vengsung ah lamzuina neingal uhi. BWWA motto ‘Join hands for a better tomorrow’ ahi.
Bijang area sung ah um veng tuam tuam te: Vengpi, Venglai, Vengnuai, Gangte veng, Tanky Veng, Silbuhzang, Family veng leh Electric Veng hi. Tam veng teng a commander 2 leh 3 um a tualeh Information 2 chiet, agom in 33 vel ahi uhi. Amaute leh member dangteng pang khom in 1st- 10th June 2013 ni tan khosung a zu leh khamthei zuate kihemkhie dingin hun piah masa hi. 11st June 2013 in nasep (checking) pan in, khosung ah duty apan uhi. Tuanah Bijang nai a um Veng chin a hausate lekha pia in apoimaw leh a veng sung uh zong check thei na ding in thuhil na (information) zong pia uhi. Khosung ah drugs leh a kainoi sil dangdangte lalut leh zuah phal lou ahi dan gen in, tualeh danlou bang a umte pen khosung apat nawkhiet ding leh a job card uh zong suhbei sah ding ahi chin Vengsung leh innchin ah theisahna bawl uhi. Tua thaamlou in vengsungmi in veng danga a zuah uh thei ahi leh zong action khautah lah ding analai hi. BWWA ten vengdang apat in khamthei sil hing pawlut lou ding inzong ngetna leh theisahna bawl uhi. Naupang curfew zong um in kum18 nuailam naupangte zanchiang a valou ding in zong thei sah uhi.   
Information pieh ahi nuo in inn 4 in angaisah lou zieh in khosung apat nawkhiat ahi ta uhi. Tuah leh mimal 17 te zong man in thuhilna nei a kichiem sah zou in thumpi nazong nei uhi. “PRAYER AND HOSPITALITY” a member 27 um in tam group in addictte leh kisiate thum sah hi. Revival zong 7th - 12th Oct 2013 ah neiding uhi. Mimal kiphal ten tam welfare sum apiehte uh pen masang ah khamtheih leh zu na zuah inn 20 vel te kibulpat na ding in sum leh nehding anntang pia uhi. Tuah leh mibang loute ding in, Handicraft lam ah sepnate leh midangte ading in mezuah na mun dingte ngai tuah sah uhi.
BWWA ading uah pat in tam veng sung leh pawlam apat hing lut leh pawt khamthei No. 4 (Heroin), Dr-x-100, Dendrite, the World for You (W.Y), Zu, Chawl (Tol), Relipen (R.P) leh Spasmo Proxivon (S.P.) man uhi. Tami teng leh adang tamtah man in mipite leh presste mai ah hal tum zel uhi. Ana sepna uh ahoi zieh in 15th August 2013 in Deputy Commissioner, Churachandpur in award leh trophy pieh hi. District Society Welfare saina in “25th INTERNATIONAL DAY AGAINST DRUGS ABUSE AND ILLICIT TRAFFICKING” ni’n zong A. Umarani Devi in award apeisa 26th June 2013 in ana pie hi.
BWWA in mi phatuommgaite panpi na Rs. 8750 vel nasang hi. Tualeh Sialmat vengin nupi dutyte refreshment napiah ziel ua, midang min genkhah lou tamtahte tunga tam Limlang tungtawn in President leh board member ten kipah thu agen uhi.
18th July 2013 (Thursday) nitah in Hmar veng sunga khamthei leh sil hoihlo dang doudal theina ding leh pan nasatah lah theina ding in Hmar Veng Welfare Defence Committee (HVWDC) (Women Wing) bolkhietin um hi. Tam pawlpi pen vengsung nu leh pa te’n lungkituah tah a abawl khom uh ahi. Tam HVWDC (Women Wing) siltup ahi leh: 1. Khosung a khamtheih/Gambling/numei leh pasal thangtat na leh adang dangte suhbei ding. Tam teng abei masangsia pan lah tou jel ding ahi. 2. Naupang (Student) nitah dah 7:00 nung khawlai pawtphal ahi sih a tuah pen naupang khangdawngte dachieng a I gam leh I nam, I hattuam hing enkol touding ahi uh. 3. Ahau pen apat azong pente zong dan kibawl ngaisah lou a um leh abawl khiel uh toh kituah ah gawtna amuding uhi.
Tami a siltupte uh lawching thei na ding in vengsung a duty post 4 nei in, duty post khat zel ah commander 1 leh volunteer 6-7 vel duty uhi. Duty timing pen zinglang 4:00 am apat in nitalang 10:00 pm kikal duty in zanlam chieng in pasalten duty panpi zel uhi. Nikhat in mi 28-30 duty jel uhi. Vengsung a gari aneu leh alian leh keng apeite zong checking bawl ahi, request bawl zo chieng a check ahia, tuanah checking laitah in koima ham kilawm lou zang louding in kitheisah in, aham khel aum leh aki tuahpi bang action lah ding ahi. Vengsung/vengdang a pat khamthei zuah/supply mat ahi
leh 2nd meeting Resolution No.2 dungzui in Rs. 1000/- fine toh last warning hi ngal ding ahi.
Khamtheih Matkhiatte: Kani chi - 1 kg, No.4 (heroin) -150gram, Dr x100 - 3tabs, Playing card - Bom 4, Nganza - tun 15, Zu - 25 liter, Chawl (tol) - tang 5. Khamthei matte ahi leh cabinet teng toh joint in community hall mai ah, Media te han in hal zel uhi.
Tami asilbawl hoi zieh in Churachandpur DC in 15th August 2013 in “Best performing Woman Group” chi in award ana pia hi. Tua leh mimal kiphal khen khatte zong sum leh pai in panpi zel in tua te tung ah kiphathu gen in Pasian in ale tam zaw in gualzawl hen chi in tam Limlang tungtawn in kipah thu gen uhi.
Tuibuong Women Welfare Association (TWWA) ahileh 1st August 2013 in nupi pawl in veng sung leh kosung a siat mama tah zieh in tami pawl dingkhia ahi chi Chairperson Pi. L. Hoinu’n agen hi. TWWA motto ahileh “Let us work for a new world” ahi. Tam pawlpi adin ni in khosung a rally pei in a thil tupte uh gen in lampi azui uhi. Vengsung leh khosung subuai thei silte lah apat khosung mite leh khangthate malam hun ding ngai tua na’n tami pawlpi phutkhia ahi. TWWA in date 1st August 2013 in vengsung a theisana pie in khamthei zuah leh abol te’n date 8th August 2013 masang a tawpsan lou leh a case uh toh kituah ah gatna kilah ding chi uhi. 8th August ni in duty pat nading in rally zong pei uhi. Tua mini’n a siltupte uh gen in lampi zui ua, a siltup te uhi ahi leh: 1. Khamthei kichimong mong khosung apat subei ding. 2. Numei leh pasal thangtat na subei ding. 3. Vengsung a gutah umlou ding. 4. Khosung subuai sawm veng sung mi leh veng dang apatte zong action khautah pie ding.
A thiltup uh lawching thei na ding in Pastor zite, Evangelist zite leh Upa zi agom in 33 vel in tarik 1st August apat in thum khomna nei gige uhi. Prayer Group ten ahi leh niteng in dah 10:00 apat nitah lam 3:00 tan thum na nei in khosung leh vengsung lung muannate, tasah leh hagau lam khangtouna ding in thumna nei gige uhi.
Member dangte in vengsung ah duty in alut leh apotte hoitah in en uhi. Duty post 7 nei in tuana munkhat ah mi 12 vel duty in CID zong anei uhi. Athilmat te uh: No. 4 (Heroin), Dr-x-100, Dendrite, the World for You (W.Y), Zu, Chawl (Tol), Relipen (R.P) leh Spasmo Proxivon (S.P.) ahi. Tambang khamthei get tahlou in numei thanghuai zong aman uhi.
Mi phatuomngai in TWWA Rs. 7000 velin kithuapina pie a, midang tamtah in zong tami pawlpi ten apoimawh a azatleh ding uh sum leh pai leh thil dangdang piete tengteng tung a kipahthu
agen uhi. Ana sephoi mama zieh un 15th August 2013 ni in Trophy leh certificated leh puan san te
zong pieh in a um uhi.•

Churachandpur District Zato Inn Lianpen Churachandpur District Hospital
Churachandpur District sunga zato inn lianpen Manipur gamke (state) kumpi zato inn zong ahi Churachandpur District Hospital hi. Churachandpur District Hospital ISO Laidalpi (Certificate) ngah in International Standard zato inn ahi. Hih zato inn ah cina 100 lup theihna ding a kumpi in alam ahi. Hi zato inn ah Casualty and Emergency Service; Out Patient Department – General Medicine, Paediatrics, General Surgery, Obs & Gyne, ENT, Dermatology, Psychiatry, Orthopedics, Minor OT, PPTCT, Injection room, Ophthalmology, Dental, ISM Service (AYUSH), ICTC leh ART OPD; Laboratory Service; Blood Bank; Radiology – X-ray, Ultrasonography leh CT scan; Indoor Patients Service – Surgical ward, Medical ward, Children ward leh Maternity ward om hi.    
Zato inn lun mahmah hi a, January pan July 2013 sungin Suahni laidal (Birth Certificate) 4190, Sihna laidal (Death Certificate) 751 hih zato inn pan piakkhiat in om hi. Out Patients Department ah atangpi in nikhat in cina 300 bang kilak a, Casualty leh Emergency ah 39 (average) in kilak om hi. Limlang in 2-4 September, 2013 suanga cina zato inn a ki-ap (admit) a suina ah atangpi (average) nikhat in cina Medical Ward ah 9, Children Ward ah 9, Surgical Ward
ah 7, Maternity Ward ah 13 pha zo hi. Anti Retro Viral Therapy (ART) ah nikhat in mi 45 (atangpi) in zatui la a, Integrated Counseling and Testing Centre (ICTC)/Voluntary Confidential Counseling and Testing Centre (VCCTC) ah nikhat in mihing 9 (atangpi) in sisan sit (test) hi.
         Siavuan (Doctors) 53 leh Siamah (Nurses) 36 in Churachandpur District Hospital sun leh zan in cina kem hi. Hih zato inn a nasem (medical and non-medical) 208 pha hi. Manipur gamke kumpi in Churachandpur District Hospital kem dingin sepna 257 mun om napi in tuni ciangin 208 in sem a, mun 49 a nasem ding kisam hi. Dr. Paulginthang, Medical Superintendent (MS), Churachandpur District Hospital in agen na pan in hih zato inn department pawl khat ah nasem kicing a, pawlkhat a kicinglo hi. Siamah T. Chinzaniang, Matron, Churachandpur District Hospital in hibang in gen hi, ‘Siamah 46 om na ding zato inn hinapi in tu in siamah 36 bek om a, siamah 10 kisam lai hi. Siamahte pen Staff Nurses hi a Sister Nurse omlo hi’. Zato inn ah ward –
Maternity and Gynecology, Medical, Children, Surgical, Operation Theater, Casualty leh Out Patient Departmentte ah siamah 4 bek in cinate kem hi. Siamah kicing zolo manin Blood Bank ah siamah 1 bek om hi. Siamah pawlkhatte asepna pan khawl (retire) ding zong om a, amaute a khawl ciangun siamah kisam semsem ding hi. Tu in Bethesda Nursing School, Mualvaiphei pan siamah sinlaite in zato inn a cinate keppih uhi.
Kumpi in sepna aguat hilo (non-employed) Siamah pawlkhat in Churachandpur District Hospital ah cina kem hi. Hih vai tawh kisai in Limlang in Matron Sister T. Chinzaniang a dawtna pan thu kingah danin hih Siamahte pen tentan awngsa (passed out nurses) leh laidalpi (certificate) anei hi uhi. Hih siamahte in khasum sanglo in phatuamngaihna tawh akum akum in cina akem ahi uhi.
Churachandpur District Hospital sum ngahna ‘Letter of Credit’ tawh kituak a Manipur gamke kumpi in a piak, Janani Suraksha Yojana (JSY), Janani Shishu Suraksha Karyakram (JSSK), zato kilakte letmat (ticket) man, Casualty a kilah man leh ward a ki-ap (admission) mante hi in Dr. Paulginthang, MS in gen hi. Zato inn a sum ngahte zato inn kepna dingin kicing zolo hi. Zato inn in sum aki tangsap zia MS in Director, Manipur Medical Service kiangah tampi vei na gen zo hi. Zato inn ah cinate amawk na a zatui piak ding zong omlo hi. Directorate of Medical Service, Manipur Government in zato inn a zat ding zatui apiak zel pen Churachandpur District Hospital in hun sawtpi pan ngah nawnlo hi. Dr. Paulginthang in, “Cinate zatui amawkna a piak ding gen thadah zato inn a lum cinate September kha panin ann vak zo nawnlo ding hita hi” ci hi.
Churachandpur District Hospital ah hibang haksatna lianpi a om hang in Siavuan leh Siamahte in nasemhoih pahtawina ngah uhi. Churachandpur District suangah District vaihawmte (District Administration) in Siavuan leh Siamah tampi Independence Day ciangin nasemhoih pahtawina na-apta hi. Siavuan leh Siamah pahtawina sangte MS in a ciamtehna na bawlkhalo a, bangzah in pahtawina sangta hiam cih kiteltak in suangkhiat theihlo hi. Siamah Vungkhoniang leh Siamah Hoihkhawhling in India kumpi pahtawina ‘Florence Nightingale Award’ sang uhi. Siamah Vungkhoniang in, “Churachandpur District Hospital bek hilo mun tuamtuam ah cinate khentuam neilo a ka kepnate hang a hih pahtawina sang ka hi” ci hi. Ama’n agenbeh thu in ‘Siamah leh Siavuante in muanhuaina, kipiak zawhna, khentuam neilo, hehpihna leh itna neih ding ahi’ ci hi. Siamah Hoihkhawhling bel kum 2012 in a nasepna pan khawlta (retire) hi.
Churachandpur District Hospital ah Siavuan, Siamah leh cinate kikal a ki telsiamlo na om thei zel hi. Siavuante in Indian Medical Council (Professional conduct, Etiquette and Ethics) Regulation 2002 a ‘Codes of Ethics and Declarations’ limtak azuih kisam a, Siamahte in Indian Nursing Council in abawl ‘Code of Ethics and Professional Conduct’ limtak azuih ding ahi. Siavuan leh Siamah hibang a Code of Ethics zuilo a, cina kemkhial a omleh cina leh a innkuanpihte in Siavuan leh Siamahte Indian Penal Code (IPC) zangin zumah khia (police/criminal case file) thei hi. Tuni ciangin Churachandpur District Hospital a sem Siavuan leh Siamahte kuamah zumkawng mangkawng a cinate in a khiat om nailo hi. Cinate in Siavuan, Siamah leh haksatna khatpeuh athuak khak genna ding Public Relation Officer (PRO) Churachandpur District Hospital ah omlo hi. Cinate in zato inn, Siavuan leh Siamahte ginatlohna gen theihna dingin MS in Complain Box zato inn ah koih hi. ‘Complain Box a lai kikhia peuhmah amanlang pen in MS in ngaihsun ding hi’ ci’n Dr. Paulginthang in Limlang palai hilh hi.
Kumpi zato inn a sem Siavuante in aituam (private) a cina etman lalo dingin kumpi in ‘Non-private practice allowance’ a khasum banah piak beh ahihlam MS pan thucian kingah hi. MS in a gen na panin Siavuan aituam (private) a cina en leh kemte in sum alak pen Manipur gamke a kizatzia (tangpi) ahi. Siavuan aituam a cina etman late thukham (rules) tawh kituak a daan (disciplinary action) piak omlo hi. MS in “Siavuante in zato inn a asep ding bang a sep peuh leh zato uliante in zato inn pualam a siavuante nasep va awlmawh theilo hi’ ci hi. Mipi leh Cinate in Sianvuan aituam a etman late tungah lungkimlo na bangmah gen lo a, a ki telsiam ngeina ahih lam zong MS in Limlang hilh hi. Cina pawlkhatte zato inn a Out Patient Department (OPD) a va kilah sangin Sianvuante inn a vakilak in etman pianuam zaw zong om hi.
Churachandpur District Hospital van, set (machine) leh cinate van mang thei zel hi. Zato inn pen Manipur Police leh Village Defense Force (VDF) in sun leh zanin cing hi. Ahizong in gutate gamtang thei veve lai in nimit 26 August 2013 ni-in zato inn a kizang solar battery 3 kigumang hi. MS in zato vante tangpi van hi a, kuamah in guk leh suksiat dinga enlo in eimah van banga kem dingin mipite leh cinate kiangah Limlang zangin ngen (appeal) hi. Zato inn siangtho na zong kisam mahmah hi. Zato inn susiang ding (cleaner) 2, munphiat (sweeper) 15 bek kumpi in guai a, hizah a lian zato inn pen mipi leh cinate keppihlo in siang zolo ding ahi lam Limlang in suikhia hi. MS Dr. Paulginthang leh Matron Sister T. Chinzaniang in mipi leh cinate in zong zato inn kep siangthopih dingin Limlang zangin mipi leh cinate kiang ah ngen (appeal) uhi.
               Churachandpur District Hospital Matron Sister T. Chinzaniang in Limlang kianga agen thukhat in cina kem a om cina innkuanpih leh tanaute in zong siamahte nasepna nawngkai sak thei zel hi. Lupna tungah cina innkuante tampipi tu bang om in, siamahte in kihem khia dingin a sawl cianga heh nuam bang omkha thei zel hi. Nungak leh tangval pawlkhatte in kihel na mun dinga zang zong om thei zel hi. Matron Sister T. Chinzaniang in cina kem innkuanpihte leh cina vehte in zato inn siangthona kem cingding leh omdan siam a, Siavuan leh Siamahte thumang dingin Limlang zangin vaikhak hi.

Lamka Khawpi a Sumdawnna
1981 Census Record dungzui in, Lamka khawpi a khawsa te lak ah 28% (100/28 ) lel sepna nei (Workers) dan a chiamteh hi a, adang 70 % ( (100/70) te sepna neilou (nonworkers) a chiamteh ahi. I omna District pen atamzaw Singtang gam ahih bang in, singtang khuate ah lou nasep leh nektawm di zong a kiloh nate chihlouh sumdawnna gentham bangmah omlou hi. Lamka khawpi pen Distrcit munpi ahih toh kijui in, hiai khawpi a sumdawnna in i Distrcit pumpi a Sumdawnna dinmun hon musak a, Lamka khawpi dinmun pen Distrcit pumpi hihna bang in pomtheih mai hi. ‘This Is Lamka’ ah Dr. Tualchin Neihsial in a ataklat dan in, 1992-1995 (Kum 4 ) sung in Lamka khawpi a van chi tuamtuam (Items) 40 vel zuakna sumbuk gentham deuhte 439 apan 941 in pungzou hi, chi hi. Apaita 1990s laikhawng apan Lamka khawpi pen sumsinna munpi khat ana suakkhin zou hi.
Lamka khawpi a sumdawnna dinmun leh Record omzah theih sawm in, Limlang Palai in akisai pihte nasepna tuamtuam kansui hi. Tu dinmun ah khawpi sung a sumdawnna omzah kichiantak theihsuah ding thil baihlam hilou hi. Khawpi sung a dawr leh sumsinnate - District Council nuai a Executive Officer’ (EO) Office (Town) ah chiamtehna/min khumna (Registration) kibawl tangpi a, dawr leh sumbuk bawl nadia phalna atamzaw petu leng amau ahi. EO’ Office (Town) ah Category tuamtuam a khen in Registration bawlsak hi a, ahunchiam zui in minkhumna bawlthak zel (Renewal of Regd.) ngai hi. District Industries Centre (DIC) ah leng sumsinna toh kisai leh nasepna khenkhat Registration bawl in om hi.
Data leh Statistics te Computerised ahihlouh ziak in hiai munte apan Lamka khawpi a sumbukte leh sumsinna munte kintak a theihsuah zual ding baihlam lou hi. EO (Town) a nasemtute Limlang palai in ahoupihna ah, khawpi sung a sumbuk neitu (khawtual mite atamzaw) te’n ahun tak a minkhumna bawlding angaihsak louh ban uah, khenkhat in sumbukte midang kiangpeuh a zuak thei zel uh ahihman in, a phazah theihchet ding haksa ahihdan gen uhi. Hun bangtan hiam paita apan Record te fel zawsem dia panlak ahihdan Staffs te’n gen uhi.
I khawpi a sumdawnna munte etmai inleng dawrbuk a tamzawte pawlam mite (migrant) a ahihdan theihtheih hi. Khawtual sumdawngte sangin pawlam apan honglut Marwari, Bengali leh Bihari te gawmkhawm tamzaw uhi. Pawlam apan sumdawngte in Limlang Palai a hilh dan un Bihari te dawr 100 val omdi’n ngaihdan nei ua, Marwari Association inleng dawr 40 val pha ding ahihdan gen uhi. Lamka a Marwari Association in sumdawnna leh kithuahkhawmna lam ah kizopna nei hoih pen ding hi. Lamka pansan sumdawng pawlte kipawlkhawmna dia bawlkhiak a om Lamka Traders And Self- Employed Association (LaTSEA) inleng khawpi sung a sumbukte Registration hoihtak bawl in, sumdawnna lam hihhatna di’n na sem uh hi. Himahleh, amaute apan inleng Data Record kichian tak ngah ding lemtanglou hi.
Police Station –Lanva, Teddim Road dung a sumbuk (Un Official Record) 1686 pha zou
dinga gintak ahi, huai lak ah akimkhat sang a tamzaw (800 val) te pawlam apan honglutte sumbuk ahi. Rengkai Road, Tipaimukh Road leh Tuibuang Area a te etchet hileh sumbuk itaklat zah nih pha zou mahmah ding a, pawlam apan honglutte’ dawr leng tuazah kimkhat sang a tamzaw lai mahmah ding hi.
 Lamka Teddim Road dung a Sumbuk neite
1. Local Shops / Establishments................... 830
2. Bengali........................................................... 102
3. Marwari............................................................82
4. Bengali Muslims.............................................67
5. Nepali................................................................64
6. Manipuri/Meitei..........................Not available
Total ......................................................... 1686+
Source: Un-official data
Marwari sumdawngte’n Lamka khawpi a sumdawnna leh nektak zonna (Economy) ah dinmun poimohtak luah uhi. Hiai thu Marwari sumdawng pawl a makai khat (@ Raj) in adikmah ahihdan Limlang Palai toh houlimna ah gen hi. Pawlam apan hongpai a sumdawnna hong neite’n atang pi in niteng vanzat poimohte (Essential Goods), nek-tawm thil (Food Items) te, Electrict vanzat, puan dawr leh adangdang hi a, avan zuakte uh khenkhat Agency/Company tungtawn a khawpi sunga hong puaklut uh ahih ziak in, vanman bikhiahsa hitangpi hi. Marwari sumdawngte nuai a Agency tuamtuam ITC, Parle, Hindustan Lever, Coca-Cola, Britannia, Godrej, Amul leh Company lian mahmah khenkhat om hi.
Khawpi sung ah, Bihari leh Bengali te’n tep leh muam (Tobacco Products), kuva leh pannah, puan, kicheina (Cosmetics) leh adangdangte zuak tam uhi. Kuva leh pannahte Kolkata apan Assam leh Aizawl khawpite tawn in puaklut ahi. Supply laksawnna lampi a nawngkaina a om chiang leh apuakna a haksat chiangin nikhat thu inleng vanman – tep leh muam, kuva leh pannah, antang, allu, havai chihte khansak phutphut in omthei sek hi. Tualsung mite’n sumdawnna ineih tangpite hardware leh Invan (Building Material), Meh ding anteh louhing, sazuak etc.. te khawng hideuh a, himahleh, hiaite leng vanman (rate) sangte hizaw sim a theih ahi.
Lamka khawpi a sumdawnna in khanlam a nawtzel bang in, kong tuamtuam ah haksatna gen ding tamtak om hi. I khawpi a sumdawnna leh vanzuakna a vanman thu ah khawtualmi sang in apawlam mite’n thu neizaw uhi. Amaute sumdawng di mawng a honglut ahihban uah, Society hoihtak tungtawn a nasem in pawlam a midangte toh leng kizopna hoihtak nei uhi. Amaute’n Bandh leh Blockade om hun in suanlam tuamtuam bawl in vanman khangsak sek uhi. Vanman khangzel toh kisai in, Agency/Company tungtawn a van kilate khansak hilou ahihdan Marwari sumdawngte’n gen ua, nektawm thilte leh aman bikhiah theihlouh van khenkhatte baihlam tak a khansak theih ahihdan gen uhi.

          Lamka Traders And Self- Employed Association (LaTSEA) makai leh Social Worker le hibok Htp. CT Lian in hiai tungtang agenna ah, “Lamka khawpi a vanmante khanglou a om theih nading in, vanzuak tute’n Agency toh kizom a vanzuak hilehang, lamkal a haksatna tuamtuam omhun inleng vanpuakman leh sen dangdangte Agency in pe ding a, Company vante aman zah diktak a zuaktheih/leitheih ding hi”. Vanman khan phutphut tungtang District Consumers Club heutu te’n agenna uah, vanman (rate) niam zaw a ileitheih/zuaktheih nading in, tualsung mite leh thunei zaw te’n sumdawngte lak a ki taitehna chidamhuai zaw om sak in, vante ahoihna (Quality Control) lam pibawl le’ng vanmante (rate) niam baihzaw leh kilawm asak thu uh gen uhi. Diklou tak asumdawnna hih a, nautangte leh van lei leh zuak a omte toh kisai etkai nading in District a Consumers’ Court omlouh ziak inleng haksatna lianpi om ahihdan Consumers Club heutute’n gen uhi. Hiai toh kisai haksatna omte sai na ding in Bishnupur District a Consumers Court pen ei District toh kopsak hi a, a zatna ding tak ah kizang ban lou hi.
Churachandpur Distrcit Consumers Club (CCC) in dawr neite maituah in panlakna tamtak nei uhi. Amaute’n dawr nei te a pan van zuakte leh a man (Rate) lakhawm in, haksatna omte enkawm in aman ding bikhiah sak uhi. Akhenchiang in van koihching a omzah tanpha kan leh lakkhawm hun nei mahle uh, hun tamzaw ah van stock leh Godown a omzah bel theipha tuanlou uh ahihdan gen uhi. Stock leh Godown te chiantak a velchet gige nading in District Administration in lemsakna/phalna apiaklouh ziak in vanmante etzui taktak ding haksa hi. Amau pawl in phalna omlou pi a Dawr thak bawl, vanman bikhiah sang a tamzaw a zuakte leh ahun beisa vanzuak te khauhtak a thunun sawm in, Licence tanpha hihtawp sak ding ut mah le uh, thuneizawte apan khamna/dalna om ziak a semsuah theilou uhi.
Dawrneitu te’n Company/agency van khenkhat zuak mahle uh, Lamka a Marwarite dawr khawng apan van zuak dia lak (Supply) pawl om hi. Van khenkhat Imphal apan laksawn ahihziak in Imphal khawpi bouruak in ikhawpi a sumdawnna bangtan hiam thunun pha hi. Damdawi (Pharmaceuticals) lam ah leng Mangcha Medico leh Pharmacy dang khenkhat in Agency 20-30 te toh kizopna nei mahle uh, atamzaw pawlam mite hon puaklut (Supply) ngen hilai hi.
Vanman a kikhemna a omleh dawrkaite tung ah Consumers Law dungzui in akituahpih bang gawtna piaktheih hi. Thamlou in, van neitu Company te kiang tanpha ah lungkim louhna leh haksatna omte tuttheih hilai hi. Lamka khawpi a van leitu tamzaw in huchibang a vanman dik leh diklouh toh kisai in awlmohna nei hetlou hi.

Biography: William Shakespeare
William Shakespeare tangthu gelhte khuano leh khuapi tampi ah kum 400 sung bang kicingin akipiah hangin William Shakespeare nuntakna thu a kitheician zolo leh a lamdang khat ahi. A nuntakna suite in a tangthu gelhte pan, biakinn leh thukhen zum (court) a lai kiciamteh zangin Shakespeare nuntakna sui uhi. Hite panin Shakespeare nuntakna tawmbek theihtheih hi a, a nuntakna kician takin suitel zawh hilo hi.
William Shakespeare suahni kiciamteh na omlo hi. Ahizongin Stratford–upon-Avon khua a Holy Trinity Church ah April 26, 1564 in tuiphum ngah hi ci’n kiciamteh hi. Asuahkhiat sawtlo a kituiphum pah ahihmanin Shakespeare April 23, 1564 ni a suak hiding in laisiamte (scholars) in sang uhi. John Shakespeare, savuan zuak leh Mary Arden ta thumna William Shakespeare hi a, Shakespeare in u numei 2-Joan leh Judith nei hi. Sanggam nau zaw pasal 3-Gilbert, Richard leh Edmund nei hi. William Shakespeare pian ma in apa John Shakespeare savun zuak lawhcing mipa khat hi a, khuasung vaihawmna taangmi (representative) in telcing in om ngei a, thukhen zum ah zong na sem ngei hi. Ahizongin 1570 kum kimin John Shakespeare vang kiam a, acihtheihna bei ahihmanin William Shakespeare naupang lai kiciamteh na tawm mahmah in, a sangkah lai kiciamteh na bang om vetlo hi. Laisiamte upmawh danin Shakespeare in Stratford khua a King’s New School ah sang nakah a, apa taangmi a telcing a omngei ahihman in sangsap zong pialo ding hi. William Shakespeare sangkah thu kician vetlo ahihmanin mi tampi in a tangthu gelhte zong ama gelh hitakpi dingin umlo ua, William Shakespeare kici mihing ana nunta takpi dingin zong uphak asa pawlkhat om hi.
W i l l i a m Shakespeare tawh Anne Hathaway N o v e m b e r 28, 1582 in Worcester khua ah kiteng uhi. Shakespeare tawh Anne kigai uh ahimanin akiten uh kul a, Shakespeare in amah sanga upa zaw zi nei hi. Akiten un Shakespeare kum 18 hipan a, azi Anne kum 26 hita hi. A ta upen numei Susanna May 26, 1583 in suak a, kum nih khit ciangin tapeng Hamnet leh Judith February 2, 1585 in suak leuleu hi. Hamnet kum 11 aphak in ahang theihlo in si hi.
William leh Anne in tapeng aneihkhit ciangun, Shakespeare nuntakna kum sagih sung vingveng a kiciamteh na omlo hi. Laisiamte in hih hunpen “kum mang (lost years)” ci’n ciamteh uhi.
Mi pawlkhat in Sir Thomas Lucy gam a phalna omlo pi a sa abeng man a kibumang hiding in ummawh uhi. Pawlkhat in bel Lancashire khua a sangsia sem hiding in um uh a, a tamzawte in bel London khua a limcingna mun (theater) a sakawl kem a om hiding in um uhi.
Kum 1592 in Shakespeare nasepte hong kithei ta hi. Hih kumin London khua ah limcing (acting) leh tangthugelh in nekzawng a, amah tangthu gelhte mahmah zong limcingna mun ah kipiah hi. September 20, 1592 ni-in tangthu gelh siam Robert Greene in William Shakespeare thu hibang in na gelh hi, “...There is an upstart Crow, beautified with our feathers, that with his Tiger’s heart wrapped in a Player’s hide, supposes he is as well able to bombast out a blank verse as the best of you: and being an absolute Johannes factotum, is in his own conceit the only Shakescene in a country,”. Greene thugelh laisiam tampite khiatna pen - William Shakespeare in a siamna tawh kituaklo zaa saang ngah in, amah sanga laisiam zaw leh minthang zaw tangthu gelh mi Christopher Marlowe, Thomas Nashe leh Robert Greene mahmah zaa demzo hiding hi. Lai pawlkhat a kigelh na ah 1590 kum bultung in Shakespeare in London khua a limcing pawl ‘Lord Chamberlain’s Men’ kicite makaih hi. 1603 kumin King James I in kumpi lukhu akhuk ciangin ‘Lord Chamberlain’s Men’ pawl pen ‘King’s Men’ ci-in kikhel in hong minthang mahmah hi. Thu kiciamteh na khat ah William
Shakespeare tangthu gelhte kikhen in ‘Literature’ minthang mahmah bangin kizuak khia hi.
Kumzalawm (Century) 16 lai in England ah limcingna mun a limpiah pen mi hausa leh kumpi uliante in thupi simlo hi, ahizongin kumpi zaa alen pawlkhat in sum tawh huh in limcingte tawh kilawm bawl om hi. William Shakespeare in a tangthu gelh kipat tungin Southampton pan kumpi vaihawmna taangmi Henry Wriothesley lungsim lazo hi. Henry a pahtawi na in Shakespeare in lavui (poetry) nih ‘Venus and Adonis’ (1593) leh ‘The Rape of Lucrece’ (1594) phuak hi.
1597 kum ciangin Shakespeare tangthu gelh 37 lakpan 15 kikhen in kizuak hi. Hih kummah in Stratford khua a inn lianpen nihna lei a, a innkuanpihte tengsak hi. 1599 kumin a seppihte tawh kipawlin limcingna innpi (theater) ‘Globe’ kici Thames gunpang ah lam uhi. 1599 kummah in gamzapi (estate) Stratford khua kiangah lei leuleu hi. William Shakespeare sumsin zong siam a, a limcingna innpi leh a gamzapi pan a sum ngahte hangin lungmuang takin tangthu gelh thei hi.
Kum 1590 bullam a William Shakespeare tangthu gelhte Richard II, Henry VI (parts 1, 2 and 3) leh Henry V in a ginalo, nekguk hat kumpi leh gam vaihawmte in gamsung leh mipite a siatsak zia uang gen hi. Shakespeare in ciamnuih hikawm lah a ngahnawp huai mahmah tangthu – A midsummer Night’s Dream, Merchant of Venice, Much Ado About Nothing, As You Like It leh Twelfth Night zong gelh hi. Shakespeare in 1600 kum ma in Titus Andronicus, The Comedy of Errors, The Taming of the Shrew leh The Two Gentlemen of Verona te zong gelh dingin ki-um hi. Romeo and Juliet pen 1590 kum bultung a agelh hiding hi.
William Shakespeare in a nuntakna tawp lam, kum 1600 nung lamin Hamlet, King Lear, Othello leh Macbeth a khasiathuai tangthu gelh hi. Shakespeare in a tangthute ah aman leh akikhelmawh mihing ngeina (temperament) pulak zekzek hi. Hibang akikhelmawh mihing ngeina Hamlet tangthu ah – zuausanna (betrayal), kihekna (retribution), innkuan nupa mawhna (incest), khalam niamkiatna (moral failure) te - Shakespeare in uang gelh diak hi. Shakespeare in asih kuanin tangthu khasiathuai lah nuisuahhuai Cymbline, Then Winter’s Tale leh The Tempest gelh hi. Hih tangthute King Lear leh Macbeth zahin dahhuailo a, ki maisakna leh kilemna tawh hih tangthute khum/tawpsak hi.
Khangluite (tradition) in William Shakespeare a suahni mah April 23 kum 1616 ni-in si hi ci uh a, laisiamte in belh khanglui thu-up (myth) hi ci hi. Trinity Biakinn ciamteh na ah Shakespeare pen April 5, 1616 in kivui hi.
Forest Rights Act 2006
India gamsung a dinga gammang (Forest) tawh kisai vaihawmna thupi mahmah ‘The Scheduled Tribes and Other Traditional Forest Dwellers (Recognition of Forest Rights) Act, 2006’ kici December 18, 2006 in kisangkip hi. Hih Act pen Forest Rights Act; Tribal Rights Act; Tribal Bill leh Tribal Land Act zong kici hi. Hih thukham in gammang leh a kima tengte in leitang (land) leh tua leitang pan piangkhia/hausakna (resources) tung a suahpihthuneihna (rights) azat theihna ding a thukham (Law) ahi. Hibang a gammang pan a piangkhia/hausakna tunga vaihawm theihna suahpihthuneihna kumsawm asim (decades) gamdang ukna (colonial) thukhamte hangin India ah na kizang theilo hi. Forest Rights Act gumte in gammang leh a kima teng mite akhangkhang kinengniam a, a manlo a vaihawm na hih Act in thawihdam ding hi ci uhi. Hi thukham deih in India mipi atul atul in lamzuihna bang nei uhi. Alang khatah hih thukham deihlo pawlin gammang nakpi takin suksiat in om ding ahihmanin hih thukham pen lakkhiat kik (repealed) ding ahi ci uhi.
India gammang leh a kimah mihing a then (millions) in teng hi. Tualsuakmite (India in Scheduled Tribes cia minlawh) tenna zong hipha diak hi. Gammangte panin mihing nuntakna ding apiangkhia om a, tui, gan cingna ding leh lo (jhum) khawhna ding om hi. India kumpi khiatna bangin gamzapi - singkung podim in, po tase keileh – gammang hi. Indian Forest Act, 1927 leh Wild Life (Protection) Act, 1972 te hangin hibang gam a lokhawh pen gammang kho kici hi.
Indian Forest Act, 1927 zangin kumpi in gam utna peuhpeuh ‘reserved’, ‘protected’ ci-in pulakin gammang sung leh a kima tengte khoih/zat theihlo dingin koih theihna aana (power) nei hi. Wild Life (Protection) Act, 1972 zangin kumpi in munkhat peuh ‘national park’, ‘wildlife sanctuary’, ‘tiger reserve’, ‘community conservation’ cih bangin pulak in mihing gamtat ding kham hi. Kumpi in ‘protected’ cia a pulak gammang leh a kima teng mite suahpihthuneihna tawh kituak in ‘forest settlement officer’ in huhna apiak ding cih zong hih thukham tegel ah kihel hi. Ahizongin ‘forest settlement officer’ te’n a sepding semlo a, asep sunsun ciangin zong aman lopi in sem hi ci’n suikhiat in om hi. Hibang thukham hangin gammang leh a kima teng tampite bawlsiat in om a, pawlkhatte mundang a suankhiat in om a, pawlkhatte sum tampipi gapin om a, numeite zong bawlsiat leh buanin om thei hi. Hih thukham tegelin Forest Officialte aana gammang leh a kima teng mite tungah liansak lua ahihman in hibang gamtat siatna tampi piang hi.
Indian Forest Act, 1927 leh Wild Life (Protection) Act, 1972 zanga India a ‘akhang akhang a gammang leh a kima teng mite haksatna leh vaihawmna manlo mansak ding leh a suahpihthuneihna uh a zattheihna ding in’ Forest Rights Act, 2006 hong piangkhia hi.
Forest Rights Act, 2006 in tualsuak mite, gammang leh a kima teng mite ading in khen 3(1) ah hibang suahpihthuneihna pia/ap/om hi:
1. Gammang sunga mimal ai’keh a pawlin (community) gam neih theihna, ten theihna leh nuntak nading a lokhawh theihna tualsuak mite, gammang leh a kima teng mite in suahpihthuneihna nei hi;
2. Nistar, Princely states ai’keh Zamindar kici banga pawlpi (community) in gamneih ngeina banga neih theihna leh zat theihna suahpihthuneihna nei hi;
3. Tanglai ngeina tawh kituak a gam neitu hihna, leitang pan piangkhia/hausaknate (sing leh lo) deih bang-khawptheihna, zattheihna (khuasung leh khuapua a) suahpihthuneihna nei hi;
4. Nga hi’n tui pan apiangkhia khat peuh, gan ann (gazing), khuahun kikhel dungzui a hong piangkhiate tung a pawlpi suahpihthuneihna (community rights) om hi. Hih suahpihthuneihna pen a pem koikoi (nomadic) leh gan khawi a vak kawikawi (pastorialist community) in zong suahpihthuneihna zang thei hi;
5. A tualniam tualsuakmi leh lokho dingzia athei nailo minamte’n tenna gam neitu hihna suahpihthuneihna zaa neih theih na;
6. Gamke (state) khatpeuh a minam min (nomenclature) hanga gam neitu hihna kituh a buaina mun a zong suahpihthuneihna zat theih na;
7. Khua vaihawm (local authority), gamke kumpi (state government) te pan gam kemtu (patta/lease/grant) ngah pen gamneitu (titles) a khek theihna suahpihthuneihna;
8. Khua lui, tenna khuano, a kiciamtehlo khuano leh siah piaklo khuanote tenna ding a sattheihna suahpihthuneihna;
9. Tang apan sing leh lo kihumbit na munte zattheihna ai’keh kepbit kiktheih na suahpihthuneihna;
10. Gamke kumpi (state government), Autonomous District Council, Autonomous Regional Council ai’keh tang apan pupa ngeina leh tawndan akisang leh kumpi in suahpihthuneihna banga asante tualsuakmite leh gammang leh a kima teng mite in suahpihthuneihna mah in zang thei ding;
11. Tualsuakmite, gammang leh a kima teng mite’n leitang piang leh hausaknate (biodiversity), ngeina pilnate (intellectual) leh ngeina pan leitang leh a hauhsakna theihnate tung a suahpihthuneihna nei hi;
12. Atung a khenneu 1-11 a kihel khalo tualsuakmite’n ngeina leh tawndan a neihteng tungah zong suahpihthuneihna nei hi. Ahizongin hih suahpihthuneihna ah ngeina banga sabeng, sathangkam leh gamlaksa khatpeuh liamsak ding phalna kihel lo hi.
Forest Rights Act, 2006 a suahpihthuneihna kisuang khiate azang thei dingte pen a khangkhang a gammang leh akim a tengte bek hiding hi. Hih mite in gammang pan piangkhiate a nuntakna – nek leh tak zawnna - dingin zangte hi ding hi. Tualo in tualsuakmi (Scheduled tribe) ahihkeileh gammang leh a kima kum 75 sung na teng tate in hibang suahpihthuneihna ngah thei ding hi.
Forest Rights Act, 2006 thu acian zaw in a nuai a link kipiate pan kingah thei hi.
1. http://en.wikipedia.org/wiki/The_Scheduled_Tribes_and_Ot h e r _ Tr a d i t i o n a l _ Fo r e s t _Dwellers_%28Recognition_of_Forest_Rights%29_Act,_2006
2. http://tribal.nic.in/WriteReadData/CMS/Documents/201306070147440275455NotificationMargewith1Link.pdf
3. http://tribal.nic.in/WriteReadData/CMS/Documents/201212031232212636718File1036.pdf
4. http://tribal.nic.in/WriteReadData/CMS/Documents/201212031202044013671File1416.pdf
5. http://tribal.nic.in/WriteReadData/CMS/Documents/201305010539563338636ammendmentrules.pdf
Simlei nun khat siatlawh laizang
H. Pau Za Cin
Simlei nun khat siatlawh laizang
Pilna siamna a nei pipi,
sia leh pha thei Sianmang’ dungsun
Mihing takpi, Lametna hau
Khangno thahaat Lung geel haatte’n,
Lamet bei bang kham theih guih theih
Ningzu aisa zatui zaha
Sunggil kial anhi peuhmah lo,
Lunggulh dihdih pupa’ langlam
Maimit suan-in nene dawndawn
Teepteep muammuam hun man bilbel;
Florenence Nightingale Awardee
Naseppi bel suak sak zenzen,
Pumpi thuak sak thazung thatang
Beilawh tanghial,
Omlai vei lo tum bang guai lo
Zawm lawh bek lo, zawn lawh piikpeek
Ki-awi si uh sih lawh liuleu
Khan sih takpi! Gual lelh vai si
Sia leh pha theih pil man siam man
Tawm zen mah si,
Miim bang pianman om kei si maw?
Miimbang pianna tuun leh zua leh
Ei hon siampa tung Sianmang e
Bangzah lungmang! Leel zawh hi lo.
Sia leh pha leh kha nuntakna,
Florence Nightingale Awardees
Nei kilkel lo Zu leh va leh
Mihing’ ek tawh, a nungta, ngiat
Ui leh vokte nangawn in zongh,
Sunggil kial an leh ann lote
Khentel thei buang;
Nam masa-in sunggil kial an ahi lote
Kham leh ngunte ahi zongin,
Muukpiik san ziau.
Va bang a pil lawm lehgual in
Lungpi geelin mabang patsa
Kham theih guih theih
Tual khia diamdiam
Khan kum sau lawh,
Tun leh zua leh Laizomte tawh
Lai lungdam khawm bangzah etlawm!
Tehpih om lo.

No comments:

Post a Comment